Với đồng bào dân tộc Mông, cây khèn không chỉ là nhạc cụ biểu diễn trong lễ hội, mà còn là vật linh thiêng mang giá trị tâm linh sâu sắc. Khèn được gọi là "qeej", thuộc bộ nhạc cụ hơi, hiện diện trong các sự kiện trọng đại như. Tiếng khèn có lúc rộn ràng trong hội xuân, có lúc da diết trong lễ tiễn đưa người đã khuất. Cây khèn không đơn thuần là nhạc cụ, mà là biểu tượng văn hóa, linh hồn của cộng đồng.

Nghệ nhân Lý A Lệnh ở tuổi ngoài 60 không chỉ thổi khèn hay, múa khèn giỏi, mà còn là một trong số ít người có thể tự tay chế tác khèn Mông đúng theo phương pháp cổ truyền.

"Nghề làm khèn được cha ông truyền lại, đòi hỏi nhiều công đoạn công phu, từ chọn nguyên liệu đến chế tác, hoàn thiện. Bầu khèn làm bằng gỗ pơ mu, loại gỗ có hương thơm và độ bền cao, mọc trên đỉnh núi. Mùa khô tôi vào rừng tìm các loại trúc to, nhỏ để làm ống khèn. Sau khi khai thác, nguyên liệu được phơi khô tự nhiên ở nơi thoáng mát để tránh nứt nẻ, mối mọt." - ông Lệnh cho biết.

Một công đoạn đặc biệt là nấu đồng để làm lưỡi lam khèn - phần quyết định âm thanh. Đồng vụn được nung trong lò than, rồi cho thêm lá thuốc bí truyền giúp lưỡi đồng mỏng, bền, dễ ngân. Bộ dụng cụ làm khèn từ dao, đục, lưỡi bào… cũng đều do chính ông Lệnh tự rèn từ sắt, đồng theo phương pháp dân gian.  

Sau khi có nguyên liệu, ông Lệnh bắt đầu chế tác bầu khèn bằng cách đẽo gỗ thành hình, bổ đôi khoét ruột, rồi ghép lại bằng vỏ cây đào rừng thứ vừa dẻo vừa bền, giúp giữ khít các mối nối. 

Các ống khèn được dùi lỗ, gắn lưỡi gà đồng, mỗi ống gắn một luỡi đồng, riêng ống to gắn 3 lưỡi đồng, sau đó xuyên qua bầu khèn. Mỗi ống tạo ra một âm thanh riêng, hòa quyện thành bản đa âm đặc trưng.

Đầu bầu khèn được nối thêm một ống đồng ngắn để tạo thành ống thổi. Khi biểu diễn, người chơi vừa thổi hơi làm rung lưỡi gà đồng, vừa bấm lỗ để tạo giai điệu. Từng chi tiết đều đòi hỏi sự chuẩn xác, khéo léo và cảm âm tốt - điều không phải ai cũng có thể làm được.

Theo ông Lệnh, trung bình mỗi cây khèn phải cần từ 4 - 5 ngày để hoàn thiện, chưa kể công đi rừng lấy nguyên liệu, thời gian phơi nguyên liệu. Dù vất vả, nhưng chưa bao giờ ông nghĩ đến việc từ bỏ, bởi "làm khèn là giữ gìn bản sắc của người Mông". Ngày nay, khi cuộc sống hiện đại đang dần thay đổi nếp sống vùng cao, nghề làm khèn thủ công truyền thống đang mai một dần. Tuy nhiên, nghệ nhân Lý A Lệnh vẫn miệt mài truyền dạy lại kỹ thuật làm khèn cho con cháu, với hy vọng nghề truyền thống không bị thất truyền.

Trong những lễ hội vùng cao, tiếng khèn do ông Lệnh chế tác vang lên khi tha thiết, lúc rộn rã hòa cùng nhịp chân múa, tiếng hát của trai, gái người Mông. Những giai điệu ấy không chỉ là âm nhạc, mà còn là nhịp đập văn hóa của cả cộng đồng dân tộc. Tiếng khèn Mông ngân vang như linh hồn của bản làng, của núi rừng. Và giữa dòng chảy của thời gian, nghệ nhân Lý A Lệnh vẫn âm thầm chế tác từng cây khèn, truyền dạy từng kỹ thuật tỉ mỉ cho thế hệ sau với tâm nguyện gìn giữ và phát huy di sản văn hóa đặc sắc của dân tộc Mông.